گیاه جدوار یکی از داروهای مهم در طب سنتی هند (آیورودا) محسوب می‌شود. در آیورودا، از این گیاه برای درمان گزیدگی مار، مسمومیت با «واتسانابه»، مسمومیت با دیژیتالیس و گزیدگی عنکبوت استفاده می‌شود.
در موارد گزیدگی حیوانات (مار، حشره یا عنکبوت)، این گیاه به‌صورت داخلی و خارجی کاربرد دارد. گیاه جدوار (نیر‌ویشا) در کتاب «راجا نیگهنتو» ذکر شده و در گروه «پیپال‌یادی ورگا» توضیح داده شده است. همچنین در «سوشروتا سامهیتا – اوتارا ستانا» به‌عنوان داروی ضد سم (ویشاهارا دراویا) از آن یاد شده است.
نیر‌ویشا یا جدوار (Delphinium denudatum) از خانواده آلاله‌ها (Ranunculaceae) است و در طب سنتی هند به دلیل خواص محافظت‌کننده عصبی و قلبی در مسمومیت‌ها استفاده می‌شود.
به دلیل اثر محافظت عصبی، در درمان اختلالات «واتا» مانند فلج نیمه بدن، فلج صورت و تشنج مفید است. این مقاله بر خواص دارویی جدوار از دیدگاه آیورودا و علوم معاصر تمرکز دارد.
گیاه Delphinium denudatum یکی از داروهای چندمنظوره در آیورودا است که برای درمان سرفه، سرماخوردگی و زخم‌های سخت‌درمان استفاده می‌شود.
این گیاه خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضد تشنج دارد و در آیورودا به نام نیر‌ویشا شناخته می‌شود. این گیاه به‌عنوان «ویشادوشاغنی» (خنثی‌کننده سموم) در درمان مسمومیت‌ها، گزیدگی مار، مسمومیت با واتسانابه و دیژیتالیس کاربرد دارد.
همچنین در درمان اختلالات پوستی و لک‌وبرص (ویتیلیگو) مؤثر است. به‌صورت خارجی در گزیدگی مار و عقرب استفاده می‌شود و همراه با «سوارنا بهاسما» در درمان مسمومیت‌ها تجویز می‌شود. این گیاه به‌عنوان یک تقویت‌کننده عمومی، مقوی اعصاب، ادرارآور و ضد تب شناخته می‌شود و در کاهش درد و ورم مؤثر است.
#### **نام‌ها و مترادف‌ها**
– **نام گیاه‌شناسی:** Delphinium denudatum Wall
– **هندی:** Nirvishi
– **عربی:** Jadwar
– **نپالی:** Nijo bikh
– **سانسکریت:** Visaiakani, Apavisha, Vivishantri, Vishavarini
– **مترادف‌ها:** Nirvisha, Upavisha, Vishaha, Vishahantrika, Vivisha, Vtshabhava, Avisha, Vishavairini
– **خانواده:** Ranunculaceae
#### **ترکیبات شیمیایی**
– **آلکالوئیدها:** دلفینین (Delphinine)، استافیساگرین (Staphisagrine)، دلفوکورانین (Delphocuranine)
– **آلکالوئیدهای دِترپن:** دنوداتین (Denudatine)، دنوداتیدین (Denudatidine)
– **سایر ترکیبات:** کامپسترول (Campesterol)، استیگماسترول (Stigmasterol)، سیتوسترول (Sitosterol)، کلسترول (Cholesterol)، دلتااونسترول (Deltaavenasterol)، کندلفین (Condelphine)، تالاتیزیدین (Talatizidine)، ایزو-تالاتیزیدین (Iso-talatizidine)
#### **خواص دارویی**
– **گونا (Guna):** سبک (Laghu)، خشک (Rooksha)
– **راسا (Rasa):** تند (Katu)، تلخ (Tikta)
– **ویپاکا (Vipaka):** تند (Katu)
– **ویر‌یا (Veerya):** گرم (Ushna)
– **اثر بر بدن:**
– **دوشا:** کاهش‌دهنده کافا و واتا
– **داتو:** افزایش‌دهنده بافت عضله (Mansavardhak)، پاک‌کننده خون (Raktagami)
– **مالا:** پاک‌کننده ضایعات (Malashodhani)
– **عضو هدف:** قلب
– **بخش مورد استفاده:** ریشه
– **دوز مصرف:** ۱ تا ۲ گرم پودر در دوزهای تقسیم‌شده روزانه
#### **موارد استفاده**
1. **کافا‌هارا:** کاهش‌دهنده بلغم
2. **واتا‌هارا:** مفید در نقرس
3. **ورانا روپانا:** تسریع ترمیم زخم هنگام استعمال خارجی
4. **تقویت هضم**
5. **تسکین درد**
6. **فعالیت ضد تشنج**
7. **مفید در فلج**
8. **درمان اختلالات روانی مانند شیدایی و افسردگی (مانیا) و لک‌وبرص (ویتیلیگو)**
#### **استعمال خارجی**
1. خمیر آن برای درمان اختلالات پوستی و لک‌وبرص مفید است.
2. جویدن ریشه آن برای کاهش درد دندان توصیه می‌شود.
3. به‌صورت موضعی در گزیدگی مار و عقرب استفاده می‌شود.
#### **عوارض جانبی**
اگر نیر‌ویشا (Delphinium denudatum) بر اساس طبیعت دوشا و در محدوده دوز توصیه‌شده استفاده شود، مشکلی ایجاد نمی‌کند. در صورت مصرف بیش‌ازحد، ممکن است باعث افزایش پیتا دوشا و عوارض زیر شود:
– اسیدیته زیاد
– احساس سوزش
– سرگیجه
– بی‌قراری
#### **تحقیقات علمی**
1. **اثر ضد تشنجی:** عصاره اتانولی این گیاه اثر ضد تشنج نشان داده است.
2. **تحلیل فیتوشیمیایی:** این گیاه خاصیت آنتی‌اکسیدانی دارد.
استفاده در طب گیاهی هند
ریشه این گیاه قابض، ترمیم‌کننده زخم، بازکننده انسدادها و تغییر‌دهنده حالات بدن است. برای درمان بواسیر دردناک، تحلیل عضلات، نقرس و به‌عنوان تقویت‌کننده اعصاب استفاده می‌شود.
همچنین به‌عنوان جایگزین آکونیت به‌کار می‌رود. مصرف خوراکی عصاره آبی این گیاه در موش‌های صحرایی با مسمومیت القاشده با تتراکلرید کربن (CCl₄) اثر محافظت از کبد نشان داده است.
#### **پروفایل ایمنی**
نیر‌ویشا در بیشتر افراد بی‌خطر و قابل تحمل است.
#### **داروهای آیورودایی مرتبط**
1. **Jawahar Mohra:** دارویی به شکل قرص برای درمان بیماری‌های قلبی.
2. **ترکیب با Swarna Bhasma:** برای درمان مسمومیت‌ها.
3. **Dhatri Rasayan:** برای درمان سرفه، سرماخوردگی و تقویت ایمنی.
بحث و نتیجه‌گیری
این گیاه برای درمان انواع مسمومیت‌ها و گزیدگی مار و عقرب استفاده می‌شود. ریشه آن در درمان مسمومیت با آکونیت، بیماری‌های مغزی، عفونت‌های قارچی، بواسیر و دندان‌درد مفید است. همچنین خواص ضددرد و قابض دارد.
نتیجه‌گیری:
1. جدوار یک داروی ضد سم (ویشاغنا) است.
2. در درمان انواع مسمومیت‌های زیستی و تجمعی مؤثر است.
3. دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضد تشنج است.
منابع
1. P.V. Sharma, “Drvaya guna Vidnyan”, جلد ۲، صفحات ۷۷۵-۷۷۶.
2. D.V. جلد دوم، دکتر شاستری.
3. https://www.ayurtimes.com/jadwar-delphinium-denudatum/
4. Raj Nighantu.
5. Ambika Dutta Shastri, “Sushrut Samhita” Ayurved Tatva Sandipika”, جلد I و II.
6. https://liveayurvedalife.com/nirvisha-delphinium-denudatum/
7. C.P. Khare, Indian Medicinal Plant.
این مقاله به بررسی جامع خواص دارویی و کاربردهای گیاه نیر‌ویشا در آیورودا و علوم معاصر پرداخته است.
