تشنج، نوعی اختلال سیستم عصبی است که در آن انقباض ناگهانی، نامنظم و غیرارادی در عضلات ارادی بدن رخ می‌دهد. این اختلال با حملات تشنجی عودکننده توصیف می‌شود که اپیزودهای کوتاهی از حرکات غیرارادی است و ممکن است بخش خاصی از بدن (تشنج موضعی) یا کل بدن (تشنج عمومی) را درگیر کند و گاهی همراه با از دست رفتن هوشیاری و اختلال در کنترل روده یا مثانه است.
تشنج یکی از شایع‌ترین اختلالات نورولوژیک به‌شمار می‌رود و در بیماری‌های متعددی نظیر تشنج هیستریکی، تشنج نوزادی، تشنج ناشی از ضربه و صرع مشاهده می‌شود.
در طب یونانی، تَشَنُّج (Tashannuj) با “سَرَع” (Sara’a) یا “مرگی” (Mirgi) مرتبط دانسته می‌شود. بر اساس نظر مجوسی، «سرَع به دلیل سدّه بلغمی یا سدّه سودایی در مغز و بطن‌های آن ایجاد می‌شود».
داروهای منفردی مانند جدوار (Delphinium denudatum)، اجوان خراسانی (Hyoscymus niger)، عقرقرحا (Anacyclus pyrethrum)، براهمی (Centella asiatica)، هلتیت (Ferula asafoetida)، عود صلیب (Paeonia officinalis)، اسطوخودوس (Lavandula stoechas)، زبیب (Vitis vinifera) و زَرَوند مدهرج (Aristolochia rotunda) در طب یونانی برای درمان صرع یا تشنج استفاده می‌شوند.
همچنین، داروهای ترکیبی نظیر خمیره جدوار خطائی عود صلیب والا، معجون زبیب، حب جنـد و حب جدوار در طب یونانی از دیرباز برای درمان تشنج به کار می‌روند.
جدوار یک داروی مهم محسوب می‌شود که بسیاری از حکمای طب یونانی آن را در اختلالات عصبی سودمند می‌دانند. ازآنجاکه جدوار مقوّی دماغ (مقوّی مغز) یا مفتّح (بازکننده گرفتگی‌ها) است، در کنترل تشنج به‌کار می‌رود. این دارو برای ارزیابی ویژگی‌های ضدتشنجی برگزیده شد.
بر اساس دیدگاه طب یونانی، داروهای دافع تشنج به دو صورت عمل می‌کنند: برخی باعث کاهش قوه محرکه می‌شوند و برخی دیگر قوه انقباض یا مراکز عصبی را کاهش می‌دهند، و از این طریق تشنج را کنترل می‌کنند.
جدوار خطایی در دسته دوم قرار می‌گیرد؛ این دارو بر مراکز عصبی اثر می‌گذارد و آن‌ها را به دلیل خاصیت مسکّن (Musakkin) آرام می‌سازد.
مزاج جدوار گرم و خشک است و از آنجا که تشنج‌ها در طب یونانی عموماً سرد و مرطوب دانسته می‌شوند، استفاده از این دارو با نظریه «علاج به ضد» (Ilaaj bi’zid) همخوانی دارد.
وقتی تشنج ناشی از بیماری‌های بلغمی باشد، جادوار (به دلیل خاصیت ضدبلغم بودن) می‌تواند مؤثر باشد.
جدوار با تقویت اعصاب (Muqawwi-e-Aasab) در مواردی که ضعف اعصاب منجر به تشنج می‌شود، نقش دارد. بر این اساس، به‌صورت دارویی ضدتشنج عمل می‌کند.
Delphinium denudatum منبعی غنی از آلکالوئیدهای تری‌ترپنوئیدی است و معمولاً در درمان اختلالات عصبی گوناگون مانند صرع (Sara’a)، سیاتیک (Irqun nisa) و آلزایمر استفاده می‌شود.
داروهای منفرد و ترکیبی متعددی در طب یونانی برای درمان اختلالات عصبی وجود دارند (مانند جدوار، اجوان خراسانی، عقرقرحا، براهمی، هلتیت، عود صلیب، اسطوخودوس، زبیب، زروند مدهرج، عنبر، مشک، جند بیدستر، خمیره جدوار عود صلیب والا، معجون زبیب، حب جند و حب جدوار) و برخی از آن‌ها در تحقیقات مختلف تأثیر ضدتشنجی چشمگیری نشان داده‌اند. این بررسی‌ها پتانسیل بالای داروهای یونانی را برای ارائه درمان‌های ضدتشنجی نشان می‌دهد.
با توجه به موارد فوق، جدوار که در طب یونانی به‌عنوان مقوّی اعصاب، مفتّح، مسکّن، مُفرِّح، مقوّی اعضای رئیسه و پادزهرِ سموم توصیف شده و در اختلالات مختلف سیستم عصبی مرکزی مفید دانسته شده است، برای ارزیابی اثر ضدتشنجی انتخاب شد. در این پژوهش از عصاره هیدروالکلی جدوار استفاده گردید.
ارزیابی اثر ضدتشنجی جدوار (Delphinium denudatum) در مدل‌های آزمایشی حیوانی
تشنج نوعی اختلال در سیستم عصبی است که در آن انقباضی ناگهانی، نامنظم و غیرارادی در عضلات اسکلتی رخ می‌دهد. در این مطالعه، اثر عصاره هیدروالکلی جدوار (Delphinium denudatum) با دوزهای ۱٫۶۰ میلی‌گرم و ۳٫۲۱ میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن به صورت خوراکی در موش‌های صحرایی مورد بررسی قرار گرفت.
ارزیابی با استفاده از آزمون تشنج ناشی از شوک الکتریکی ماکزیمال (MES) و آزمون پنتیلن تترازول (PTZ) انجام شد. موش‌ها در چهار گروه شش‌تایی دسته‌بندی شدند. گروه I به‌عنوان شاهد منفی بود و به مدت ۱۰ روز آب مقطر به صورت خوراکی دریافت کرد.
به گروه II به‌عنوان گروه استاندارد در روز دهم ۲۵ میلی‌گرم بر کیلوگرم فنی‌توئین به صورت تزریق داخل صفاقی داده شد. گروه III و گروه IV، موش‌هایی بودند که به مدت ۱۰ روز عصاره هیدروالکلی جدوار دریافت کردند.
نتیجه‌گیری: نتایج این پژوهش نشان داد که داروی مورد بررسی خاصیت ضدتشنجی مهمی در برابر تشنج القا شده با پنتیلن تترازول (PTZ) و شوک الکتریکی ماکزیمال (MES) دارد. این مطالعه استدلال حکمای طب یونانی را در استفاده از جدوار برای بیماران مبتلا به تشنج تأیید می‌کند.
1. دانشگاه علوم پزشکی، گروه ایلمول ادویه (فارماکولوژی)، کالج دولتی نظامیه طبّی، چارمینار، حیدرآباد، هند.
2. استاد و رئیس گروه ایلمول ادویه (فارماکولوژی)، کالج دولتی نظامیه طبّی، چارمینار، حیدرآباد، هند.
3. پژوهشگر کارشناسی ارشد، گروه تحفّظی وسماجی طبّ (بهداشت و پزشکی اجتماعی)، کالج دولتی نظامیه طبّی، چارمینار، حیدرآباد، هند.
مواد و روش‌ها
گردآوری، شناسایی و تأیید جدوار:
جدوار از یک فروشنده محلی داروهای یونانی (“Faiz Dawa Saaz”، حیدرآباد، ایالت تلنگانا) تهیه شد و از سنگ‌ریزه، گرد و غبار و سایر ناخالصی‌های گیاهی پاک‌سازی گردید
. سپس دکتر محمّد کاشف حسین (گیاه‌شناس) در واحد بررسی گیاهان دارویی (SMPU) مرکز NRIUMSD در حیدرآباد آن را با شماره نمونه (Voucher specimen number SMPU/CRI-Hyd 14100) تأیید هویت کرد.
تجهیز و آماده‌سازی عصاره:
گیاه جدوار (Delphinium denudatum) تمیز شد و با کمک آسیاب الکتریکی به پودر تبدیل گردید. از ۱۰۰ گرم پودر، برای استخراج هیدروالکلی توسط دستگاه سوکسوله استفاده شد.
عصارهٔ به‌دست‌آمده روی حمام آب در دمای ۸۰ درجه سانتی‌گراد تا حالت نیمه‌جامد تغلیظ شد و سپس در هوا خشک گردید. عصاره خشک‌شده توزین شد، برچسب خورد و در ظرف دربسته داخل یخچال برای مصارف بعدی نگهداری شد.
نتایج آزمون‌های حیوانی
مشاهدات مربوط به شروع تشنج کلونیک، مدت‌زمان تشنج کلونیک و بهبودی، و تعداد مرگ‌ومیر در طول ۳۰ دقیقه یا درصد حفاظت همه حیوانات ثبت و برای مقایسه ارزش p در هر گروه استفاده شد. نتایج مربوط به اثر ضدتشنجی در آزمون‌های MES و PTZ به صورت جدول‌ها و نمودارها نشان داده شده است.
**اثر عصاره هیدروالکلی جدوار بر تشنج ناشی از شوک الکتریکی ماکزیمال (MES):**
(جدول‌ها و داده‌های آماری در متن اصلی مقاله)
**اثر عصاره هیدروالکلی جدوار بر تعداد تشنج‌های ناشی از PTZ در موش‌ها:**
| شماره | گروه | تعداد تشنج‌ها (میانگین ± انحراف معیار) |
|——-|——|—————————————-|
| 1 | I. گروه شاهد منفی | 557.83±15.37 |
| 2 | II. استاندارد (فنی‌توئین) | 504.50±22.12*** |
| 3 | III. HAJ 2.5 mg/kg | 505.50±19.77***, $$$ |
| 4 | IV. HAJ 3.5 mg/kg | 477.00±6.45***, $$$, ns |
(*توضیح: جداول آماری و تفسیر p-value در متن اصلی مقاله آمده است.*)
بحث
جمع‌بندی نتایج
بر پایه نتایج به‌دست‌آمده، می‌توان گفت جدوار نه‌تنها مدت‌زمان تشنج را کاهش می‌دهد، بلکه در کاهش مرگ‌ومیر وابسته به دوز نیز مؤثر است.
این مطالعه نشان می‌دهد جدوار از خاصیت ضدتشنجی برخوردار است و می‌توان نتیجه گرفت که جدوار برای درمان اختلالات مرتبط با سیستم عصبی – نظیر تشنج – قابل استفاده است.
منابع (گزیده‌ای از رفرنس‌های اصلی ذکرشده)
1. Sayyah M, Valizadeh J, Kamalinejad M. خاصیت ضدتشنجی اسانس برگ گیاه Laurus nobilis در برابر تشنج القا شده با پنتیلن تترازول و شوک الکتریکی ماکزیمال. Phytomedicine. 2002; 9(3):212-6.
2. Majusi AIA.kamilus senaah (ترجمه به اردو توسط kantoori GH). جلد ۳، لکهنو؛ مطبعه منشی نوال کیشور؛ 1889؛ ص 459.
3. Essentials of medical pharmacology, KD Tripathi, چاپ ششم، ص 469-470.
4. Khan M.A.al akseer (ترجمه اردو توسط kabeeruddin hm) جلد ۱، دهلی نو، aijaz publishing house 2003؛ ص 227،269،272،277،279.
5. Akbar AM, Tibbe Akbar (ترجمه اردو توسط Hussain HM) دیسبند؛ Faisal Publication؛ YNM؛ ص 25،58،68،80،87،95،409.
**توضیح**: این متن ترجمه‌ای است از مقاله‌ای با مالکیت معنوی متعلق به نویسندگان اصلی (MOHD KHASIM و همکاران) در نشریه Human Journals. منبع اصلی مقاله با تمام جزئیات آن در بخش‌های آغازین آورده شده است.
